Հայ եկեղեցւոյ Խորհրդոց մատեանի պատմական հոլովոյթը. Հ. Մովսէս Վրդ. Տօնանեանի շաբաթական հաղորդաշարը (42)

Այսօրուայ մեր հաղորդումի ընթացքին պիտի անդրադառնանք Կիլիկեան շրջանին Մաշտոցի զարգացման:

ԺԲ. դարուն, Հայութիւնը մշակութային այնպիսի վերելք մը ապրեցաւ, որ Արծաթէ դար կոչուեցաւ: Հայկական Կիլիկեան թագաւորութիւնը կը յատկանշուի իր մշակութային և կրօնական կեանքի յառաջդիմութեամբ: Նորանոր վանքեր հիմնուեցան, ուր հոգեւոր և կրթական կեանքը մեծ զարգացում արձանագրեց: Արդարեւ, Կիլիկեան արքունիքին մէջ, մեծ շքեղութեամբ և հանդիսաւորութեամբ կը կատարուէին բոլոր ծէսերը, յատկապէս սուրբ Պատարագն ու Եկեղեցւոյ գլխաւոր խորհուրդները:

Այդ օրերուն, Հայ Եկեղեցւոյ Հայրապետներու կարգին՝ Ս. Ներսէս Շնորհալի իր մասնացութիւնը բերած է Հայ ծիսարանի բարեկարգման ուղղութեամբ և Եկեղեցւոյ կարգերուն բազմաթիւ ուղղումներ կատարած է, զոր առանձին հաղորդումով պիտի ներկայացնենք: Ներսէս Շնորհալիի օգնականն ու տեղակալը՝ Գրիգոր Դ. Տղայ (1133թ.), որ «Տղայ» մականունն ստացած է իբրեւ կաթողիկոսի որդեգիր, Հոմկլայի կաթողիկոսարանին մէջ մեծնալու և ապրելու պատճառով, Հայաստանի զանազան վայրերէն արժէքաւոր ձեռագիրներ հաւաքած է Կիլիկիայի վարդապետարաններու և դպրատուներու գրադարանները հարստացնելու նպատակով։ Ան կաթողիկոս կը դառնայ 1173-1193թթ.։

1190 թուին, Ներսէս Լամբրոնացիի ձեռքով՝ լատինական ծիսարանը կը թարգմանուի հայերէնի: Ներսէս Լամբրոնացին կը բարեկարգէ Ջրհորի օրհնութեան և այդ խումբին պատկանող կանոնները: Լամբրոնացիէն մեզի հասած է նաեւ Խորհրդածութիւն ի կարգս Եկեղեցւոյ և մեկնութիւն պատարագի անուն երկը, ուր կը յայտնէ ծրագրած նորութիւնները աւանդական ծէսերուն և մասնաւորաբար Ս. Պատարագի մատուցման ու եղանակին մասին, ինչպէս նաեւ ներբողներ գրած է, որ եզակի արժէք ունին իրենց տեսակին մէջ: Յիշատակութեան արժանի է թէ Լամբրոնացին նպաստած է նաեւ գրագիտութեան զարգացման, հօրմէն ժառանգած նիւթական միջոցներով օժանդակած է դպրոցներուն, գրադարաններուն, գրչատուներուն, երեսուն հազար ոսկի դահեկան նուիրաբերած է ձեռագիրներու գնման, ընդօրինակման, վանքերու, եկեղեցիներու ու այլ կարիքներու։ Պատուիրած կամ անձամբ ընդօրինակած է բազմաթիւ հին հայկական ձեռագիրներ, որոնց մէկ մասը հասած է մեզի։ 1186 թուին, Գրիգոր Դ. Կաթողիկոսի հրամանով՝ Ներսէս Լամբրոնացին թարգմանած է «զգիրս կարգաց եկեղեցւոյ Հռովմայ»: Ան Լեւոն Բ.ի թագադրութեան ի պատրաստութիւն, լատին բնագրէն թարգմանած է նաեւ թագաւորօրհնէքի կանոնը: Ան պատրաստած է նաեւ ջրօրհնէքի կանոնը, որ կը գտնուի Մաշտոցներէն ոմանց մէջ: Հետագային 1340-ին, Սիսի Հայրապետանոցին մէջ Լամբրոնացիի թարգմանութիւնը խառնելով հայկական աւանդական ծիսարանին՝ խառնամաշտոց մը յառաջ եկաւ, որ ունէր ուղիղ 103 կանոն: Այս վերջինը «Սսեցւոց» Մաշտոց կոչուեցաւ: Սական այս Մաշտոցի օրինակներէն տարբեր կանոններ անցած են ԺԴ. և յաջորդ դարերու որոշ Մաշտոցներու մէջ և իրենց ազդեցութիւնը կրած է ամբողջ ծիսարանը: Սսոյ Մաշտոցը կը բովանդակէ ի միջի այլոց՝ եպիսկոպոսական եւ կաթողիկոսական ձեռնադրութեանց, ինչպէս նաեւ թագաւորօրհնէքի կանոնները: Նոյնպէս, Սսեցւոց Մաշտոցներուն մէջ կը գտնուին կանոնք օրհնութեան պատկերաց առանձինն Փրկչին, Աստուածածնի, սրբոց, եւ այլն, յորս Լատինացմէ եւս առնուած են աղօթքներ: Այն ատեն Մաշտոցին մէջ կը մուծուի՝ «Կանոն նաւօրհնեաց», որ Կիլիկիայի համար որպէս ծովեզերեայ երկիր հարկաւոր էր: