«Սահմաններից այն կողմ» - Սայաթ-Նովա՝ Կովկասի աշուղը

Սայաթ-Նովան (Յարութիւն Սայադթան) հայ աշուղ էր, որը ստեղծագործել է չորս լեզոըով՝ հայերէն, վրացերէն, պարսկերէն եւ թուքերէն։ Յայտնի է եղել ամբողջ Կովկասում եւ շրջակայքում իր անմահ երաժշտութեամբ, որը մինչ օրս շարունակում է հնչել ու կատարուել։

Ծնուել է Թիֆլիսում (ներկայիս Թբիլիսի)՝ հայ ընտանիքում, եւ սովորել նուագել հայկական եւ կովկասեան մի շարք ժողովրդական երաժշտական գործիքներ։

Հռչակաւոր կոմպոզիտորի գործերի մեծամասնութիւնը երգեր, բալլադներ ու սոնետներ են սիրոյ ու կեանքի մասին։ Նա գրում էր հայ-վրացական խառը գրով։

Եղել է Վրաստանի արքայական պալատի սազանդարը։ Ըստ լուրերի՝ սիրահարուած է եղել արքայի քրոջը՝ Աննային, եւ ըստ երեւոյթին դրա հետեւանքով արտաքսուել պալատից։ Հետագայում ամուսնացել է հայազգի կնոջ հետ, սակայն վերջինիս մահից յետոյ վանականի սքեմ է ընդունել եւ իր վերջին տարիներն անցկացրել Հայաստանում՝ Հաղպատի վանքում։

Նրա անունը, ոճաւորուած դիմանկարն ու կերպարը խորհրդանշանական են ոչ մի հայերի, այլեւ վրացիների ու թուրքերի համար։ Դրանք օգտագործւում են երաժշտական, մշակութային եւ անգամ այդ երկուսի հետ ոչ մի կապ չունեցող ձեռնարկումներում՝ իբրեւ մշակոյթի արտայայտում ցուցանիշ։

Աշուղ կոչուի, թէ բանաստեղծ, գուսան թէ սազանդար, նա եղել եւ մնում է ժողովրդական երաժշտութեան մեծագոյն կոմպոզիտորը, որ Կովկասը երբեւէ տուել է աշխարհին։

Սայաթ-Նովայի կեանքը երաժշտութեան, բանաստեղծութեան և Կովկասի մշակութային սրտին խորը կապի պատմութիւն է։ Հայկական ծագում ունեցող, նա ստեղծագործում էր հայերէն, վրացերէն և պարսկերէն լեզուներով՝ հիւսելով տարածաշրջանի հարուստ մշակութային գործուածքը։ Նրա երգերը, լի լինելով կրքով, սիրով և վշտով, գերազանցում էին լեզուական և էթնիկական սահմանները, խորապէս ներգործելով տարբեր համայնքների մարդկանց վրայ։

Սայաթ-Նովայի աշխատանքը ոչ միայն զուարճութիւն էր, այլեւ հոգևոր և զգացմունքային ճանապարհորդութիւն, որը նկարագրում էր մարդկային փորձառութեան էութիւնը։ Նրա բանաստեղծութիւնը, յագեցած միստիկայով և առօրեայով, խօսում էր յաւերժական թեմաների՝ սիրոյ, կորստի և իմացութեան որոնման մասին։

Սակայն Սայաթ-Նովայի կեանքը չէր անցնում առանց դժուարութիւնների։ Արքունիքի բարեհաճութիւնը կորցնելուց յետոյ նա յայտնուեց թափառող կեանքում և ի վերջոյ հանգրուանեց մենաստանում, որտեղ անցկացրեց իր վերջին տարիները։ Չնայած դժուարութիւններին, նրա հոգին մնաց անսահման, և նրա արւեստի ժառանգութիւնը շարունակեց բարգաւաճել։ Այսօր նրա ստեղծագործութիւնները նշւում են որպէս հայկական մշակոյթի գլուխգործոցներ և սիրուած են իրենց խորը զգացմունքային խորութեամբ և գերազանցութեամբ:

Սայաթ-Նովայի ազդեցութիւնը գերազանցում է իր կեանքի շրջանը։ Նրա երգերը շարունակում են կատարուել և սիրել՝ հանդիսանալով սերունդների կապող կամուրջ և պահպանելով հայկական ժողովրդի մշակութային ժառանգութիւնը։ Նրա կեանքն ու արուեստը ոգեշնչել են բազմաթիւ երաժիշտների, բանաստեղծների և արուեստագէտների՝ հաստատելով նրա տեղը որպէս յաւերժական խորհրդանիշ ստեղծագործականութեան և մշակութային հպարտութեան։

Երբ անդրադառնում ենք Սայաթ-Նովայի մնայուն ժառանգութեանը, եկէք նրան մեծարենք որպէս «Երգերի Արքայ», որի ձայնը դեռ հնչում է մարդկային հոգու գեղեցկութեամբ և բարդութեամբ։ Նրա ներդրումները երաժշտութեան և պոեզիայի մէջ մնում են ոգեկոչման նշաձող՝ յիշեցնելով մեզ արւեստի ուժը՝ գերազանցելու ժամանակը և միաւորելու մարդկանց զգացմունքների և արտայայտման ընդհանուր լեզուով։

Սայաթ-Նովայի կեանքն ընդհատուել է այն օրը, երբ Պարսկաստանի տիրակալ Աղա-Մահմեդ խան Ղաջարը դէպի Թիֆլիս իր արշաւանքի ընթացքում կանգ է առել Հաղպատի վանքում ու հարկադրել բոլոր ներկաներին ուրանալ քրիստոնեայ հաւատքը եւ իսլամութիւնն ընդունել։ Սայաթ-Նովան հրաժարուել է եւ անմիջապէս մահապատժի ենթարկուել։