„Matki Kościoła” z IV wieku

Christine Schenk CSJ

IV wiek rozpoczął się od intensywnych prześladowań chrześcijan, zwłaszcza na Wschodzie. Odwoławszy się do Boga chrześcijan, po przedłużającej się walce o władzę, Konstantyn został cesarzem w 324 roku. Dzięki przychylności Konstantyna, jego synów i matki Heleny, Kościół wzniósł się na niespotykane dotąd wyżyny światowej potęgi i wpływów. Ludzie Kościoła otrzymali ponadto ogromne darowizny od arystokratek-chrześcijanek, takich jak Olimpia, Melania Starsza i Młodsza, czy Paula. Społeczności chrześcijańskie, które wcześniej spotykały się w dużych domach lub budynkach, nagle znalazły się „na świeczniku”. Zmiany te zaostrzyły napięcia związane z publiczną posługą chrześcijanek.

Zmieniająca się rola kobiet w Kościele

W IV wieku pojawiła się również niepokojąca tendencja do symbolicznego kojarzenia płci żeńskiej z herezją, mimo że w różne interpretacje chrześcijaństwa ostatecznie uznane za heretyckie angażowali się zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Te ostatnie były szczególnie zagrożone mianem heretyków i podejrzewane o nieczystość, jeśli podejmowały się roli nauczycielskiej. Taki był kontekst kościelny, w którym żyły i dawały świadectwo „matki Kościoła” w IV wieku. Poniżej znajduje się krótka, ale znacząca chronologia ich życiorysów i metod, w jakie one same i ich wspólnoty sprawowały władzę kościelną we wczesnym okresie życia Kościoła.

Portret Egerii, Portrety fajumskie (Wikimedia commons)

Teksty autorstwa kobiet

Informacje źródłowe dotyczące żyjących w czwartym stuleciu kobiet takich jak Marcela, Paula, Makryna, Melania Starsza i Olimpia pochodzą głównie z tekstów uczonych kapłanów (Hieronim, Grzegorz z Nyssy, Palladiusz i Jan Chryzostom). Są też dwa teksty napisane przez kobiety – Probę i Egerię. Proba posługiwała się ulubionym przez Rzymian gatunkiem centonu aby przekazać nowymi słowami historię chrześcijaństwa w celach ewangelizacji młodych arystokratów. Stworzyła międzykulturowe narzędzie ewangelizacyjne, które przez pokolenia wpływało na wierzące w Chrystusa mężczyzn i kobiety. Egeria z kolei napisała dla swoich sióstr dziennik opisujący własną podróż do świętych miejsc na Wschodzie. Pisze m.in. o spotkaniu w drodze swojej „bardzo drogiej przyjaciółki, świętej diakonisy Martany”, przełożonej klasztoru męskiego i żeńskiego w pobliżu sanktuarium św. Tekli (Turcja). Martana jest rzadkim przykładem diakonisy sprawującej władzę zarówno nad mężczyznami, jak i kobietami.

Podczas gdy powstanie monastycyzmu na Wschodzie przypisuje się Bazylemu, a na Zachodzie – Hieronimowi, ten nowy model życia chrześcijańskiego na długo przed mężczyznami zapoczątkowały dwie kobiety – Makryna i Marcela.

Św. Makryna na kolumnadzie Placu św. Piotra (Wikimedia commons)

Makryna (327–379) założyła klasztor w Annisie, Azja Mniejsza, który stał się wzorem reguły zakonnej spisanej przez jej brata, Bazylego. Bazyli został później ogłoszony ojcem monastycyzmu, co czyni Makrynę matką życia zakonnego. Jej autorytet kierownika duchowego wywarł głęboki wpływ na jej braci teologów, Grzegorza i Bazylego, którzy sformułowali doktrynę Trójcy Świętej.

Marcela Rzymianka (rycina Diodore’a Rahoulta, Włochy, 1886 / Wikimedia commons)

Marcela (325-410) gromadziła kobiety na studiowanie Pisma Świętego i modlitwę w swoim arystokratycznym domu na Awentynie na czterdzieści lat przed przybyciem do Rzymu Hieronima. Po powrocie Hieronima do Jerozolimy, rzymscy kapłani konsultowali się z Marcelą, prosząc o pomoc w egzegezie tekstów biblijnych. Marcela angażowała się także w publiczną debatę na temat kontrowersji wokół orygenizmu.

Św. Hieronim ze swoimi uczennicami, św. Paulą i św. Eustochium (Wikimedia commons)

Paula (347-404) założyła dwa klasztory w Betlejem – męski i żeński. Męski klasztor przekazała mnichom, gdzie dzięki jej wsparciu Hieronim ukończył tłumaczenie Pisma Świętego z greki na łacinę. Jak pisze sam Hieronim, Paula przewyższała go swoją znajomością języka hebrajskiego.

Melania Starsza (350-410) odpowiadała za powrót do ślubów celibatu znaczącego duchownego (Ewagriusza), nauczała i nawracała mężczyzn. Odegrała kluczową rolę w pokonaniu schizmy obejmującej 400 mnichów w Antiochii, „pokonując każdego heretyka, który zaprzeczał Duchowi Świętemu”. Ufundowała i współzałożyła klasztor męski i żeński na Górze Oliwnej, gdzie jej wspólnoty zajmowały się studiowaniem pism świętych, modlitwą i działalnością charytatywną.

Olimpia (368-408). Wyświęcona na diakonisę przez biskupa Nektariusza w Konstantynopolu, Olimpia wykorzystała swój ogromny rodzinny majątek dla wsparcia Kościoła i służenia ubogim. Założyła duży klasztor w pobliżu Hagia Sophia (Mądrości Bożej, ryc. 1), gdzie święcenia diakonatu przyjęły również trzy jej krewne. Wkrótce dołączyły do nich Rzymianki z rodzin senatorskich, a liczba mniszek wzrosła do 250.

To tylko kilka przykładów kobiet żyjących w IV wieku, których wspólnoty były prekursorami współczesnego życia konsekrowanego. Ich kościelne zaangażowanie i autorytet wywarły ogromny wpływ na wspólnoty chrześcijańskie zarówno w okresie im współczesnym, jak i w czasach późniejszych. Choć w tamtym okresie niektórzy duchowni zabraniali kobietom przemawiać lub nauczać publicznie i sugerowali, by pozostały w domach, istnieją dowody na to, że w IV wieku żyły chrześcijanki, które sprawowały władzę, wypowiadały się na temat istotnych kwestii dotyczących Kościoła, nauczały zarówno mężczyzn, jak i kobiety oraz bez przeszkód świadczyły o Chrystusie, z którym związały swoje życie.

Materiał wykorzystany w artykule pochodzi z książki autorki pt.: „Crispina and Her Sisters: Women and Authority in Early Christianity” (Fortress Press, 2017). W przyszłym tygodniu pojawi się czwarty i ostatni artykuł z tej serii, który zawiera analizę tego, co mogło skłonić wczesne chrześcijanki do aktywnego udziału w budowaniu Kościoła.