„Nasza Wspólna Misja”: spotkanie na temat ochrony nieletnich

Prof. Hanna Suchocka

Papieska Komisja ds. Ochrony Małoletnich (PCPM) została utworzona w 2014 r. jako organ doradczy w służbie Ojca Świętego. Jej zadaniem jest „proponowanie Ojcu Świętemu inicjatyw […] mających na celu promowanie w Kościołach partykularnych odpowiedzialności za ochronę wszystkich nieletnich i bezbronnych dorosłych” (Statuty, art. 1). Od początku głównym celem Komisji było znalezienie najlepszego sposobu ochrony dzieci oraz pomoc Papieżowi i Kościołowi w jego osiągnięciu. Rolą Komisji nie było jednak nigdy przejmowanie odpowiedzialności za indywidualne przypadki nadużyć (co leży w kompetencji organów ścigania czy sądów).

Szybko stało się oczywiste, że w wielu przypadkach postawa ludzi Kościoła, mająca na celu obronę instytucji, pogrążała Go coraz bardziej w złej sytuacji, powodując kolejne szkody. Najgłębsze urazy i niechęć wywołali ci, którzy będąc u władzy, chcieli wyłącznie chronić reputację i starali się unikać skandali (kryjąc sprawców czy wręcz przenosząc ich) co prowadziło do kolejnych nadużyć, zamiast ochrony dzieci. Komisja zatwierdziła ogólne fundamentalne zasady, takie jak: wiarygodność, przejrzystość, odpowiedzialność i rozliczalność. Ten, kto jest odpowiedzialny za innych, musi w przejrzysty sposób odpowiadać za to, jak wykorzystuje swoją władzę; niedopuszczalna jest samoregulacja za zamkniętymi drzwiami. Obejmuje to także uregulowanie wielu aspektów ich roli: duszpasterskiego, nauczycielskiego, doradczego i zaangażowania społecznego.

W pierwszym okresie, PCPM podjęła szereg działań i inicjatyw, które dotyczyły kwestii ogólnych, takich jak tajemnica papieska i obowiązek zgłaszania zaniedbań i przestępstw. Równocześnie zainicjowano różne przedsięwzięcia na szczeblu lokalnym. Skupiono się głównie na obszarach, w których już wcześniej wiele mówiło się o nadużyciach, jak np. Chile. Komisja została zaangażowana w organizację wielu projektów i konferencji, takich jak Konferencja Latynoamerykańska na rzecz Ochrony Nieletnich w 2017 r., zorganizowana wspólnie przez Papieską Komisję i Archidiecezję Bogoty z udziałem CLAR (Latynoamerykańska Konfederacja Zakonników), CELAM (Rada Episkopatów Ameryki Łacińskiej), szkół katolickich, podmiotów rządowych, międzynarodowych i lokalnych organizacji pozarządowych, mediów międzynarodowych i Kościołów innych wyznań chrześcijańskich; lub sprawdzenie stanu ochrony w zakresie edukacji i kształcenia w szkołach katolickich, z projektami pilotażowymi rozpoczętymi w RPA, Kolumbii, Indiach, na Filipinach i w Tonga.

Europa Środkowa i Wschodnia [Przeczytaj także artykuł o. Lombardiego].

W tej pierwszej fazie prac, Europa Środkowa i Wschodnia pozostawała w pewnym sensie poza głównym obszarem zainteresowania Komisji. Choć początkowo wydawało się, że Kościoły tego regionu zostały oszczędzone od problemów, później, niestety, okazało się, że sprawy wyglądały inaczej.

Pomysł - a raczej potrzeba - zorganizowania konferencji dla tego obszaru geograficznego pojawiła się pod koniec 2017 roku, przed Międzynarodowym Szczytem, który odbył się w Watykanie. Konferencja „Nasza wspólna misja ochrony dzieci Bożych” została początkowo zaplanowana na luty 2019 r., a następnie przełożona na 2020 r. ze względu na spotkanie, które zwołał Papież Franciszek w Watykanie, właśnie w lutym 2019 r. Niestety, pandemia COVID-19 nie pozwoliła na zwołanie jej w tamtym czasie, dlatego Komisja ostatecznie zatwierdziła termin konferencji na wrzesień 2021 r.

Już w 2017 r. stało się jasne, że zjawisko wykorzystywania seksualnego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej ma znacznie większy zasięg (niż wcześniej sądzono) i że nie ogranicza się do jednego kraju. Z tego powodu Papieska Komisja zrozumiała, jak ważne jest przygotowanie tej konferencji na szerszym poziomie regionalnym. Ponadto, właśnie ze względu na znaczenie Kościoła w Polsce, ale także z uwagi na ilość spraw, które wyszły na jaw w kraju, postanowiono zorganizować spotkanie w Warszawie, jednak bez koncentrowania się wyłącznie na sytuacji w Polsce.

W Europie Środkowo-Wschodniej znajdują się różne kraje, konteksty religijne i wspólnoty kościelne. Pomimo różnic, problem wykorzystywania seksualnego dzieci występuje na różnych poziomach w całym regionie. Aby sprostać tym wyzwaniom, konieczna jest wymiana doświadczeń pomiędzy Kościołami. W walce z plagą nadużyć seksualnych wobec nieletnich oraz realizując swój statutowy cel, czyli promowanie odpowiedzialności Kościołów lokalnych, Papieska Komisja wyraża solidarność z Kościołami Europy Środkowo-Wschodniej w ich wysiłkach na rzecz zapobiegania i przeciwdziałania złu. Jednym ze sposobów wyrażenia tej solidarności jest stworzenie możliwości spotkania liderom kościelnym i uczenia się od siebie nawzajem oraz od tych, którzy mają szczególne doświadczenie i/lub zostali skonfrontowani z realiami kryzysu, w duchu komunii i determinacji, aby sprawić, że Kościół będzie miejscem bezpiecznym dla młodych ludzi. Podczas Konferencji zostanie także poruszony temat prewencji.

W spotkaniu „Nasza wspólna misja” wezmą udział przedstawiciele prawie wszystkich państw Europy Środkowo-Wschodniej: Polski, Słowacji, Czech, Ukrainy, Rumunii, Chorwacji, Białorusi, Węgier, Słowenii, Litwy, Łotwy, Estonii, Rosji, Serbii, Czarnogóry, Kosowa, Macedonii Północnej, Mołdawii, Albanii, Bułgarii, Niemiec (z Renovabis). Pojawią się także osoby wyznaczone przez Konferencje Episkopatów, w tym koordynatorzy lub delegaci oraz przedstawiciele zgromadzeń zakonnych. Motu proprio Papieża Franciszka "Vos estis lux mundi" z 2019 r., określające procedurę działania władz kościelnych w temacie nadużyć, jest dokumentem, na którym opiera się konferencja.

Sytuacja zmienia się dynamicznie

Od czasu powołania Komisji okoliczności uległy zmianie. W większości Kościołów lokalnych można wyróżnić dwie fazy: pierwsza, w której wzrasta świadomość, że niektórzy księża dopuszczają się nadużyć wobec nieletnich; druga, gdy okazuje się, że hierarchia kościelna nie zareagowała we właściwy sposób na otrzymywane skargi. Koncentracja wydarzeń w 2018 r., z zarzutami dotyczącymi wysoko postawionych liderów kościelnych (takich jak kardynał Theodore McCarrick) oraz zaniedbaniami władz kościelnych w rozpatrywaniu skarg, miały ogromnie negatywny wpływ na wiarygodność i zaufanie opinii publicznej do osób odpowiedzialnych w Kościele. Zmieniła się wykładnia prawa na gruncie cywilnym dotycząca pociągnięcia do odpowiedzialności za czyn podwładnego przez przełożonego reprezentującego kościelną jednostkę prawną: oznacza to, że obecnie możliwe jest pociągnięcie zwierzchnika kościelnego do prawnej odpowiedzialności za szkody spowodowane nadużyciem seksualnym ze strony księdza, nawet jeśli nie nastąpiło ono „w trakcie” wykonywania przez księdza jakiegokolwiek obowiązku kanonicznego, takiego jak nauczanie religii lub udzielanie sakramentów, tj. że nadużycie miało miejsce w okolicznościach, które w innym wypadku można byłoby uznać za "prywatne". W kontekście jurysdykcji kościelnej Papież Franciszek zdecydował, że jeśli biskupi nie wywiązują się ze swoich obowiązków, muszą zostać pociągnięci do odpowiedzialności. Kryzys ten wymaga teologicznej i kanonicznej refleksji nad odpowiedzialnością biskupa diecezjalnego za zapobieganie, interwencję, sprawiedliwość i zadośćuczynienie.

W krajach Europy Środkowej i Wschodniej wzrasta społeczna i instytucjonalna świadomość problemów wynikających z seksualnego wykorzystywania dzieci. Podobnie dzieje się w Kościele. Nadal istnieje jednak głęboko zakorzeniona mentalność tajemnicy i nieufności, będąca spadkiem po komunistycznej przeszłości. Bardzo ważne jest, aby zostało to wzięte pod uwagę podczas Konferencji.

Główne cele Konferencji:

- Wymiana doświadczeń i refleksji w celu poznania, w jaki sposób Kościoły w Europie Środkowej i Wschodniej radzą sobie ze zjawiskiem wykorzystywania seksualnego dzieci;
- Zainspirowanie władz kościelnych do podjęcia odpowiedzialności koniecznej do właściwego zajęcia się problemem wykorzystywania dzieci, oraz odpowiednią reakcją na przestępstwa popełnione przez przedstawicieli kleru i poważne błędy władz kościelnych, wraz z silnym zaangażowaniem w działania prewencyjne;
- promowanie w krajach regionu lepszego rozumienia stanowiska Stolicy Apostolskiej w sprawie nadużyć seksualnych wobec nieletnich popełnianych przez księży;
- promowanie w instytucjach Stolicy Apostolskiej lepszego rozumienia potrzeb Kościołów Europy Środkowo-Wschodniej w zakresie szczególnej pomocy w radzeniu sobie ze zjawiskiem nadużyć seksualnych ze strony księży;
- stworzenie platformy dla regularnej współpracy i wymiany doświadczeń w regionie;
- promowanie komunikacji między władzami kościelnymi a wiernymi i społeczeństwem;
- utworzenie grupy koordynacyjnej, w celu zapewnienia platformy dla przyszłej regularnej i wspólnej wymiany doświadczeń w tworzeniu środowisk bezpiecznych dla dzieci.

Początek, nie koniec

Od samego początku wszyscy członkowie Komisji byli przekonani, że najlepsze praktyki powinny obejmować programy szkoleniowe i edukacyjne. Jednym z kluczowych aspektów jest tutaj zagwarantowanie prawa do informacji. Samo istnienie informacji jest niewystarczające; w szczególności istnieją tu luki w dziedzinie rozwiązań prawnych. Pośród wielu działań ogromne znaczenie ma zapewnienie ofiarom prawa do prawdy i sprawiedliwości. Z tego powodu należy przyjąć minimalne standardy prawa do informacji. Nie ma na świecie żadnego Kościoła lokalnego, który byłby odporny na konsekwencje tragedii wykorzystywania seksualnego dzieci. Należy wyciągnąć wnioski z doświadczeń innych jurysdykcji w zakresie odpowiedzialności, ponoszenia konsekwencji i przejrzystości. Kwestia prawa do informacji jest nadal w fazie początkowej. Dlatego potrzebne będą długie i dogłębne badania, aby przeanalizować jej funkcjonowanie, ale także by wymienić się doświadczeniami.

Pokazuje to wyraźnie, że Konferencja jest początkiem, a nie końcem tej działalności i ma być punktem wyjścia dla wspólnych działań.

Profesor Hanna Suchocka jest profesorem prawa konstytucyjnego i ekspertem w dziedzinie praw człowieka na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W latach 1992-1993 sprawowała urząd premiera RP, a w latach 2001-2013 ambasadora RP przy Stolicy Apostolskiej. W 2018 r. została na kolejną kadencję mianowana przez Papieża Franciszka członkiem Papieskiej Komisji ds. Ochrony Nieletnich.