Ксёндз Ламбардзі: чаму Папа едзе ў Канаду?
Аляксандр Панчанка – Vatican News
Ксёндз Фэдэрыка Ламбардзі нагадаў, што з 28 сакавіка па 1 красавіка 2022 года Францішка прыняў у Ватыкане тры групы карэнных народаў Канады, якім паабяцаў асабіста прыбыць на іх спрадвечныя тэрыторыі летам, каб працягнуць дыялог дзеля пошуку праўды, загойвання ран і прымірэння.
Карэннае насельніцтва Канады складаецца галоўным чынам з трох груп: першых народаў (каля 1 мільёна чалавек), метысаў (каля 600 тысяч) і інуітаў (каля 65 тысяч). Іх колькасць даволі хутка расце і на цяперашні час складае 4,3% ад агульнай колькасці насельніцтва краіны. Кожная з гэтых груп мае свае прадстаўнічыя структуры і органы ўлады. Карэнныя народы моцна бароняць уласную тоеснасць, таму нават на сустрэчу з Папам прыходзілі паасобку, перад тым як Пантыфік прыняў усе тры групы разам.
Засяленне тэрыторыі Канады еўрапейцамі, галоўным чынам англічанамі і французамі, пачалося ў эпоху Вялікіх адкрыццяў. Ужо з першай паловы XVI стагоддзя Касцёл пачаў выказвацца супраць усякіх форм каланіялізму. У 1537 годзе Павел ІІІ у буле Sublimis Dei пісаў: “Мы вызначаем і сцвярджаем, што так званыя індзейцы і іншыя народы, якія ў далейшым могуць быць адкрыты хрысціянамі, не павінны ніякім чынам пазбаўляцца іх свабоды і дабротаў, нават калі не маюць веры ў Езуса Хрыста; і што яны могуць і павінны, свабодна і законна карыстацца іх свабодай і валодаць сваімі дабротамі; і не павінны ніякім чынам змушацца да рабства”. Нельга адмаўляць, аднак, што да гэтага існавалі папскія булы, у якіх яшчэ не было выразнага размежавання паміж евангелізацыяй і каланізацыяй, і якія выкарыстоўваліся так званымі “каталіцкімі дзяржавамі” для апраўдання прысвойвання новых зямель.
Тым не менш, праблемы, якія ўзніклі ў адносінах да карэнных народаў у Канадзе, выходзяць за рамкі дзейнасці Каталіцкага Касцёла ці Англіканскай Царквы. Яны звязаны галоўным чынам з фарміраваннем канадскай дзяржавы, якая ўзнікла ў 1867 годдзе. Палітыка ўладаў, акрэсленая ў званым Indian Act, прынятым 1876 годзе, грунтавалася на ўпэўненасці ў тым, што індзейскія народы і іх культуры з’яўляюцца ніжэйшымі за еўрапейскія, таму непазбежна знікнуць, у сувязі з чым лепшым выйсцем для іх бачылася асіміляцыя.
Канадскія ўлады вырашалі пытанне карэнных народаў ствараючы асобныя тэрыторыі для іх пражывання, так званыя рэзервацыі, а таксама – спецыяльныя школы-інтэрнаты для выхавання індзейскіх дзяцей. Часта іх забіралі туды сілай. Яны павінны былі жыць у далечыні ад сваіх сем’яў, супольнасцей, культур, у рэжыме строгай дысцыпліны, карыстаючыся выключна англійскай мовай, набываючы прафесійныя навыкі, неабходныя для асіміляцыі ў грамадстве, арганізаваным на еўрапейскі лад, навучаючыся хрысціянскім практыкам.
Кіраванне гэтымі школамі, заснаванымі і фінансаванымі ўрадам, было даручана шматлікім структурам хрысціянскіх Цэркваў, якія традыцыйна займаліся выхаваўчай і адукацыйнай дзейнасцю. Такім чынам канфесіі былі ўключаны ў ажыццяўленне канадскай палітыкі ў адносінах да карэнных народаў.
Сістэма школ-інтэрнатаў дзейнічала крыху больш за стагоддзе. Усяго такіх устаноў было 139. Яны былі раскінуты па ўсёй тэрыторыі Канады, хоць большасць з іх знаходзілася ў англамоўнай частцы краіны. У франкамоўным Квебеку школ-інтэрнатаў было зусім мала і яны дзейнічалі кароткі перыяд часу. Лічыцца, што ўсяго ў гэтых структурах выхоўвалася каля 150 тысяч дзяцей, хлопчыкаў і дзяўчынак. Гэта вялікая колькасць, хоць некаторыя даследаванні сцвярджаюць, што ўсё раўно гаворка ідзе пра значную меншасць у параўнанні з агульнай колькасцю індзейскіх дзяцей у Канадзе.
Першая школа была адкрыта ў 1831 годзе, яшчэ перад заснаваннем Канады, а апошняя была закрыта толькі ў 1996 годзе. У 1920 іх існавала 80, а ў 1931 – колькасць патроілася ў параўнанні з тым, колькі іх было 50 гадоў раней. Праца ў крыху больш чым палове такіх школ была даручана структурам Каталіцкага Касцёла, іншыя – англіканам, метадыстам і іншым канфесіям. З боку Касцёла імі кіравалі каля 50-ці аб'яднанняў, у большай частцы – Місіянеры Аблаты Беззаганнай Марыі.
Крытычныя сведчанні адносна ўмоў жыцця ў гэтых установах ужо існавалі ў першыя дзесяцігоддзі ХХ стагоддзя. Яны датычылі цяжкіх санітарных умоў, кепскага харчавання, строгіх і суровых метадаў выхавання, разлучэння з сем’ямі і асяроддзем паходжання. Смяротнасць у такіх установах была вельмі высокай, у першую чаргу з-за хваробаў. Узгадваецца, што на пачатку ХХ стагоддзя смяротнасць ад туберкулёза была ў 19 разоў большай сярод карэннага насельніцтва.
Канадскі ўрад вылучаў сціплыя сродкі на фінансаванне такіх устаноў, настойваючы на тым, што яны павінны станавіцца самадастатковымі за кошт працы навучэнцаў, якія вучыліся там розным прафесіям. Якасць гэтых устаноў не была прыярытэтам тагачаснага кіраўніцтва. Выдаткі на аднаго вучня ў школе-інтэрнаце складалі прыкладна палову з той сумы, якая вылучалася на аднаго вучня не індзейскага паходжання. Фінансаванне яшчэ больш зменшыліся падчас Першай сусветнай вайны ў сувязі з выдаткамі на ваенныя дзеянні канадцаў у Еўропе. Менавіта дзеля эканоміі сродкаў канадскі ўрад даў указанне не адсылаць целы памерлых у школах вучняў іх сем’ям, а хаваць на месцы ці бліжэйшых могілках. Лічыцца, што за ўвесь час памерці ад хвароб, эпідэмій і іншых фактараў маглі па меншай меры 3 тысячы навучэнцаў.
Такая палітыка трывала дзесяцігоддзямі і ніколі сур’ёзна не ставілася пад пытанне. Сцвярджалася, што “да 80-х гадоў ніхто з прадстаўнікоў уладаў не прызнаваў глыбокай паразы сістэмы школ-інтэрнатаў і не казаў пра яе ахвяр”. З цягам часу і ростам самасвядомасці карэнных народаў сітуацыя пачала змяняцца. Драматычныя сведчанні пра выхаванне ў школах-інтэрнатах, а таксама тэма цяжкай сацыяльная сітуацыі карэннага насельніцтва, звязаная з беднасцю, алкагалізмам, нізкім узроўнем адукаванасці, злачыннасцю, ўсё часцей сталі з’яўляцца ў СМІ. Канадскія абарыгены пачалі аб’ядноўвацца ў грамадскія арганізацыі і патрабаваць прызнання сваіх правоў і кампенсацыі шкоды. У 1991 годзе канадскі ўрад адгукнуўся на гэтыя патрабаванні і пачаў пераасэнсаванне палітыкі, датычнай карэннага насельніцтва.
У 2008 годзе была створана Канадская камісія па пытаннях праўды і прымірэння, якая ў 2015 годзе падрыхтавала справаздачу з 94-ма парадамі і патрабаваннямі да ўладаў, звязанымі з паляпшэннем сітуацыі карэнных народаў. Некаторыя з іх былі адрасаваны і Касцёлу. Яны датычылі фармацыі духавенства, кансэкраваных асоб і свецкіх вернікаў, уважлівай да культуры і духоўнасці карэнных народаў, супрацоўніцтва ў пошуку пахаванняў і належнага ўшанавання магіл навучэнцаў школ, удзелу ў фінансаванні праектаў на карысць культуры, моваў і адукацыі абарыгенаў.
Каталіцкі Касцёл у Канадзе яшчэ на пачатку 1990-х гадоў афіцыйна прызнаў памылкі, звязаныя з удзелам у дзейнасці школ-інтэрнатаў. З афіцыйнай просьбай аб прабачэнні выступілі кангрэгацыя Місіянераў Аблатаў Найсвяцейшай Марыі і Канферэнцыя Біскупаў Канады.
Акрамя таго, у якасці кампенсацыі Касцёл у Канадзе абавязаўся выплаціць карэнным народам суму ў 29 мільёнаў канадскіх долараў, прафінансаваць канкрэтныя сацыяльныя ініцыятывы на суму ў 25 мільёнаў канадскіх долараў, і сабраць ахвяраванні на суму ў 30 мільёнаў, таксама прызначаныя для ажыццяўлення гэтых праграм. Першыя два абавязацельствы ўжо выкананы. Выкананне трэцяга яшчэ працягваецца: на цяперашні момант сабрана каля 4,6 мільёнаў канадскіх долараў.
Яшчэ адна парада Камісіі гучала так: “Просім, каб Папа папрасіў прабачэння ў ахвяр і іх сем’яў і супольнасцей за ролю Рыма-Каталіцкага Касцёла ў духоўных, культурных, эмацыянальных, фізічных і сексуальных злоўжываннях у адносінах да непаўналетніх першых народаў, інуітаў і метысаў у школах-інтэрнатах, якімі кіравалі католікі. Просім, каб гэта просьба аб прабачэнні была падобнай на прадстаўленую ў 2010 годзе ахвярам злоўжыванняў у Ірландыі і каб мела месца на працягу года з дня публікацыі справаздачы і была здзейснена Папам у Канадзе”.
Канадскія біскупы прапанавалі прадстаўнікам карэнных народаў сустрэцца з Папам у Ватыкане і працаваць над арганізацыяй Апостальскага падарожжа Святога Айца ў Канаду. Ватыканскі візіт дэлегацый першых народаў, метысаў і інтуітаў адбыўся вясной, а 24 ліпеня 2022 года Пантыфік сам накіраваўся ў гэту краіну.
