«Սահմաններից այն կողմ» - Վիլիամ Սարոյեան՝ համաշխարհային արձակագիրը

Վիլյամ Սարոյեանը ծնուել է Արևմտեան Հայաստանի Բիթլիս (Բաղեշ) քաղաքից Ֆրեզնո գաղթած հայի ընտանիքում: Չորս տարեկանում զրկուել է հօրից, որոշ ժամանակ ապրել է որբանոցում: Այնուհետև մայրը որդուն հանել է որբանոցից, կրթութեան տուել: Ընտանիքի հոգսն ստիպել է պատանուն թողնել դպրոցը և փողոցներում լրագիր վաճառել, ապա դարձել է հեռագրատան ցրիչ: Աշխատանքը, սակայն, նրան չի խանգարել զբաղուել ընթերցանութեամբ, ստեղծագործել է, գրել փոքրիկ պատմուածքներ: 

Պոսթոնի «Հայրենիք» շաբաթաթերթում 1933թ. տպագրուել է նրա առաջին պատմուածքը՝ Սիրակ Գորյան ստորագրութեամբ: Սարոյեանի պատմուածքների անդրանիկ ժողովածուն՝ «Խիզախ պատանին թռչող ճօճաձողի վրայ...»-ն, լոյս է տեսել 1934թ. և միանգամից ճանաչում բերել երիտասարդ գրողին: 1939թ. «Կեանքիդ ժամանակը» պիեսի համար Սարոյեանն արժանացել է Նիու Եորքի քննադատների և Պուլիցերյան մրցանակի, բայց վերջինից (10 հզ. դոլար) հրաժարուել է՝ պատճառաբանելով, որ պետութիւնը չպէտք է խառնուի գրականութեան գործերին:

Սարոյեանն ընթերցողի հետ խօսում է պարզ ու մատչելի լեզուով, իր իսկ բնորոշմամբ՝ «մարդկային սրտի համընդհանուր լեզուով, որը յաւերժական է և նոյնն է բոլորի համար ողջ աշխարհում»:

Սարոյեանի հերոսներից շատերը հայեր են, որոնք ներկայացնում են հայկական միջավայրը՝ ազգային սովորոյթներով ու բարքերով, հայրենիքի պատմական յիշողութեամբ: Հայրենիքի թեման, նրա դարաւոր աւանդոյթները պահպանող մարդկանց ինքնատիպ կերպարները հակադրւում են ամերիկեան ապրելակերպի համահարթեցնող չափանիշներին: Սարոյեանի հերոսները, յատկապէս`   մանուկների ու պատանիների տպաւորիչ կերպարները համաշխարհային գրականութիւն են մտել որպէս հոգու մաքրութեան և անկեղծութեան խորհրդանիշներ: 

Սարոյեանի վիպակներում և պատմուածքներում մարմնաւորուած իրականութեան ու երազանքի հակադրութեան, անհատի ներքին ազատութեան ու հոգևոր գեղեցկութեան, սիրոյ և բարու հաստատման մոտիվները հետաքրքիր լուծում են ստացել նաև դրամաներում՝ «Իմ սիրտը լեռներում է» (բեմադրուել է 1939թ., հայ բեմում՝ 1961թ., Մոսկուայում՝ 1962թ.), «Կեանքիդ ժամանակը» (բեմադրուել է 1939թ., հայ բեմում՝ 1981թ.), «Հե՛յ, ո՞վ կա այդտեղ» (բեմադրուել է 1942թ., հայկական հեռուստատեսային կինոնկար՝ 1981թ.) ևն:

1942թ. Սարոյեանը զօրակոչուել է բանակ: Երկրորդ աշխարհամարտը (1939-1945թթ.) և պատերազմն առհասարակ նա ընկալել է որպէս մարդկութեան մեծագոյն աղէտ: Այդ թեման արտացոլուել է «Մարդկային կատակերգութիւն» (1942թ., համանուն ֆիլմի սցենարի համար 1944թ. արժանացել է «Օսկար» մրցանակի) վիպակում և «Վեսլի Ջեկսոնի արկածները» (1946թ.) վէպում: 1950-1960-ական թթ. գրողն ապրել է Եւրոպայում, ստեղծել է ինքնակենսագրական բնոյթի հոգեբանական վիպակների շարք:

Սարոյեանի ժառանգութիւնը դուրս է գալիս նրա գրական նուաճումներից: Նա մարդու իրաւունքների բուռն ջատագով էր և անարդարութեան բուռն քննադատ: Նրա ստեղծագործութիւնները շարունակում են փառաւորուել իրենց ջերմութեան, կարեկցանքի և մարդկանց բարութեան հանդէպ անսասան հաւատքի համար:

Ամփոփելով, Վիլյամ Սարոյեանի կեանքն ու գործը մարմնաւորում են մարդկութիւնը նրա բոլոր ձևերով հասկանալու և տօնելու խորը պարտաւորութիւն: Նրա գրական ներդրումները շարունակում են վկայել առօրեայում գեղեցկութիւն և իմաստ գտնելու նրա ուշագրաւ ունակութեան մասին՝ թողնելով տեւական ազդեցութիւն ինչպէս ամերիկեան գրականութեան, այնպէս էլ համաշխարհային մշակութային ժառանգութեան վրայ: