«Սահմաններից այն կողմ» - Գարեգին Նժդեհ. Ցեղակրօնը

Գարեգին Նժդեհը (ծնվ. Գարեգին Տէր-Յարութիւնեան, 1886–1955) եղել է հայ ականաւոր զօրավար, քաղաքական մտածող, ազգային հերոս։ Նա վճռորոշ դեր է խաղացել 20-րդ դարասկզբի Հայաստանի անկախութեան համար մղուող պայքարում և եղել է հայկական ազգայնական շարժումների առանցքային դէմքը։ Նրա գաղափարներն ու առաջնորդութիւնը մնայուն ազդեցութիւն են թողել հայ քաղաքական մտքի և ինքնութեան վրայ։

Նժդեհը ծնուել է 1886 թուականի յունուարի 1-ին Ռուսաստանի կողմից վերահսկուող հայկական Նախիջևանի շրջանի Կզնուտ գիւղում։ Կրթութիւն է ստացել Ռուսաստանում, որտեղ յաճախել է Թիֆլիսի գիմնազիան, իսկ աւելի ուշ Սանկտ Պետերբուրգում սովորել իրաւաբանութիւն։ Դպրոցական տարիներին Նժդեհը ներգրաւուել է հայկական ազգայնական շարժումների մէջ, մասնաւորապէս, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան (ՀՅԴ), որը նաև յայտնի է որպէս Դաշնակցութիւն, որը ձգտում էր ազատագրել հայկական հողերը օսմանեան և ռուսական վերահսկողութիւնից:

Հայաստանի անկախութեան մէջ

Նժդեհի ռազմական կարիերան սկսուել է Բալկանյան պատերազմների ժամանակ (1912–1913 թթ.), որտեղ որպէս կամաւոր ծառայել է բուլղարական բանակում՝ կռուելով Օսմանեան կայսրութեան դէմ։ Բալկաններում նրա փորձառութիւնը կատարելագործեց նրա առաջնորդութեան և ռազմական ռազմավարութեան հմտութիւնները, որոնք նա հետագայում կիրառեց Հայաստանի անկախութեան համար մղուող պայքարում:

Նա առանցքային դեր է խաղացել Հայոց ցեղասպանութեան ժամանակ (1915–1917) օսմանեան ուժերի դէմ հայկական դիմադրութեան մէջ։ 1917 թուականին Ռուսական կայսրութեան փլուզումից յետոյ Հայաստանը խոցելի յայտնվեց թուրքական և բոլշևիկյան ագրեսիայի նկատմամբ, և Նժդեհը տարբեր ռազմական արշաւներ էր վարում հայկական տարածքները պաշտպանելու համար։

Նժդեհը առաւելապէս յայտնի է Զանգեզուրի լեռնային շրջանի (ներկայիս հարաւային Հայաստանում) պաշտպանութեան գործում իր առաջնորդութեամբ ինչպէս թուրքական, այնպէս էլ խորհրդային ուժերի դէմ: 1920 թուականին, երբ Հայաստանը ներխուժեց թուրքական բանակը, Նժդեհը գլխաւորեց Զանգեզուրի յաջող պաշտպանութիւնը՝ ապահովելով, որ շրջանը մնա հայկական վերահսկողության տակ։ Նրա ջանքերը վճռորոշ նշանակութիւն ունեցան վիթխարի վտանգի ժամանակաշրջանում Հայաստանի հարաւային տարածքները պահպանելու գործում։

1920 թուականին Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումից յետո Նժդեհը հրաժարուեց ընդունել բոլշևիկների կողմից հայկական ինքնիշխանութեան կորուստը։ Նա Զանգեզուրում հռչակեց Լեռնային Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութիւնը, որը կարճ ժամանակով ծառայեց որպէս հայոց անկախութեան վերջին պատուար։ Սակայն մինչև 1921 թուականը տարածաշրջանը նոյնպէս ընդգրկուեց Խորհրդային Հայաստանի կազմում։

Բացի իր ռազմական ձեռքբերումներից, Գարեգին Նժդեհը յիշւում է հայ ազգայնականութեան մէջ ունեցած գաղափարական աւանդով։ Նա մշակել է «Ցեղակրօն» փիլիսոփայութիւնը՝ ազգայնական գաղափարախօսութիւն, որի կենտրոնն է հայկական մշակոյթի, արժէքների և ազգային ինքնութեան վերածնունդն ու պահպանումը։ Ցեղակրօնը շեշտում էր հոգևոր և բարոյական ուժը և աշխարհասփիւռ հայութեան միասնութիւնը։

Նժդեհը կարծում էր, որ հայ ժողովրդի գոյատևումը կախուած է ուժեղ ազգային գիտակցութիւնից, և նա ջատագովում էր հայ ազգի ֆիզիկական և բարոյական պաշտպանութեանը արտաքին սպառնալիքներից: Նրա ուսմունքները շարունակում են ազդել հայ ազգայնական շարժումների և քաղաքական մտքի վրա մինչ օրս։

1944 թուականին, երբ աւարտւում էր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, Նժդեհը ձերբակալուում է խորհրդային ուժերի կողմից Բուլղարիայում և արտաքսւում Խորհրդային Միութիւն: Նա մինչև կեանքի վերջ բանտարկուեց և մահացաւ 1955 թուականի դեկտեմբերի 21-ին Վլադիմիրի խորհրդային բանտում։

Գարեգին Նժդեհը համարւում է հայ ազգային մեծագոյն հերոսներից մէկը։ Զանգեզուրի պաշտպանութիւնը և հայ ազգայնականութեան մէջ ունեցած գաղափարական աւանդը նրան դարձրել են դիմադրութեան և հայրենասիրութեան խորհրդանիշ։ Այսօր նա մեծ յարգանք է վայելում Հայաստանում, և նրա ուսմունքները շարունակում են ոգեշնչել հայ ազգայնականներին: