«Սահմաններից այն կողմ» - Տարօն Աճեմօղլու. աշխարհահռչակ հայազգի տնտեսագէտը
«Տարոն Աճեմօղլուի գիտելիքի ծաւալն աննկարագրելի է, գրեթէ անհնարինի սահմանին։ Նրա համահեղինակներից մէկը կատակով բողոքում էր, որ «Տարօնն աւելի արագ է գրում, քան ես հասցնում եմ իւրացնել նրա հետազօտութիւնները»։ Մէկ այլ տնտեսագէտ պնդում էր, որ նրա բացառիկ արդիւնաւէտութիւնը կարող է բացատրուել միայն երկուորեակ եղբօր գոյութեամբ»,- նշել է Դուգլաս Քլեմենթը՝ The Region-ի խմբագիրը:
Տարօն Աճեմօղլուն, ծնուել է Թուրքիայի Ստամբուլ քաղաքում 1967 թուականին։ Աճեմօղլուն, մեծանալով բազմամշակութային միջավայրում, ցուցաբերեց և զարգացրեց մի շարք հմտութիւններ, որոնք օգնեցին ձևաւորել նրա մտաւոր հետաքրքրասիրութիւնը տնտեսագիտութեան նկատմամբ: Նախնական կրթութիւնը Թուրքիայում աւարտելուց յետոյ տեղափոխուել է Միացեալ Թագաւորութիւն, որտեղ իր բարձրագոյն կրթութիւնը շարունակել է Լոնտոնի տնտեսագիտութեան դպրոցում։ Այնտեղ նա սկսեց զարգացնել այն հիմնարար գաղափարները, որոնք հետագայում կյեղափոխեն քաղաքական տնտեսութեան ոլորտը։
1990-ականներին Աճեմօղլուն տեղափոխւում է ԱՄՆ և դոկտորի կոչում է ստանում Լոնտոնի տնտեսագիտութեան դպրոցում։ Այնուհետև նա միացաւ Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտին (MIT) որպէս պրոֆեսորադասախոսական կազմ, որտեղ արագ ճանաչում ձեռք բերեց իր հետազօտութիւնների համար: Տարիների ընթացքում նա դարձել է ամենայայտնի և ազդեցիկ տնտեսագէտներից մէկը, որը ճանաչուել է ամբողջ աշխարհում՝ աշխարհի տարբեր երկրներում տնտեսական յաջողութեան և ձախողման խորը արմատաւորուած պատճառները հասկանալու գործում ունեցած ներդրման համար:
Տարօն Աճեմօղլուի ամենանշանակալի ձեռքբերումներից է նրա աշխատանքը տնտեսութեան զարգացման մէջ ինստիտուտների դերի վերաբերեալ։ Աճեմօղլուն և իր գործընկեր Ռոբինսոնը պնդում են, որ ոչ թէ աշխարհագրութիւնը, մշակոյթը կամ բնական ռեսուրսներն են որոշում ազգի բարգաւաճումը, այլ նրա քաղաքական և տնտեսական ինստիտուտների ուժն ու ներառականութիւնը:
Գիրքը բացատրում է, թէ ինչպէս են ներառական ինստիտուտները, որոնք ապահովում են տնտեսական հնարաւորութիւնների լայն հասանելիութիւն և քաղաքական իշխանութեան արդար բաշխում, հանգեցնում են կայուն տնտեսական աճի: Ընդհակառակը, արդիւնահանող ինստիտուտները, որտեղ իշխանութիւնը կենտրոնացած է մի քանիսի ձեռքում, խոչընդոտում են նորարարութեանը և բարգաւաճմանը: Այս աշխատանքը փոխել է քաղաքականութիւն մշակողների և տնտեսագէտների մտածելակերպը զարգացման մասին և ազդել է կառավարման, ժողովրդավարութեան և գլոբալ անհաւասարութեան վերաբերեալ բանավէճերի վրայ:
Իր ակադեմիական աշխատանքից բացի, Աճեմօղլուն եղել է ժողովրդավարութեան և օրէնքի գերակայութեան ակտիւ ջատագով: Նա շատ է գրել ավտորիտարիզմի վտանգների և ժողովրդավարական ինստիտուտների էրոզիայի մասին՝ ընդգծելով, թէ ինչպէս կարող են նման միտումները հանգեցնել տնտեսական լճացման և սոցիալական անհաւասարութեան։ Նրա հետազօտութիւնը արժէքաւոր տեղեկատուութիւն է տրամադրել ամբողջ աշխարհի առաջնորդներին և ակտիվիստներին, ովքեր ձգտում են ստեղծել աւելի արդար հասարակութիւններ:
Բացի «Ինչու են տապալւում պետութիւնները» գրքից, Աճեմօղլուն մի քանի այլ ազդեցիկ գրքերի և յօդուածների հեղինակ է: Նրա վերջերս «Նեղ միջանցք. պետութիւններ, հասարակութիւններ և ազատութեան ճակատագիր» գիրքը, որը նաև Ռոբինսոնի հետ համահեղինակ է, ուսումնասիրում է պետականիշխանութեան և հանրային իշխանութեան նուրբ հաւասարակշռութիւնը և ինչպէս այդ հաւասարակշռութիւնը կարող է պաշտպանել և բարձրացնել ազատութիւնը: Գիրքը ներկայացնում է պատմական և ժամանակակից օրինակներ՝ ցոյց տալու համար, թէ ինչպէս հասարակութիւնները կարող են զարգանալ՝ շարժուելով հաւասարակշռութեան այս նեղ միջանցքով, բայց ձախողուել, երբ պետութիւնը դառնում է չափազանց թոյլ կամ չափազանց հզօր:
Տարօն Աճեմօղլուի աշխատանքը ակադեմիական տեսութիւնից դուրս է անցնում գործնական լուծումների: Աշխատանքի, ավտոմատացման և արհեստական ինտելեկտի ապագայի վերաբերեալ նրա հետազօտութիւնները ցոյց են տալիս, թէ ինչպէս տեխնոլոգիական փոփոխութիւնները կարող են միաժամանակ ստեղծել հնարաւորութիւններ և սրել անհաւասարութիւնը: Աճեմօղլուն եղել է քաղաքականութեան ուժեղ ջատագովը, որը երաշխաւորում է, որ տեխնոլոգիական առաջընթացը օգուտ է բերում հասարակութեանը որպէս ամբողջութիւն և ոչ միայն ընտրեալների: Նա պնդում է, որ կառավարութիւնները և համայնքները պէտք է ակտիվ դեր խաղան տեխնոլոգիայի ապագայի ձևաւորման գործում՝ լայնածաւալ տնտեսական աճը խթանելու համար:
Մի քանի օր առաջ Տարօն Աճեմօղլուն արժանացաւ տնտեսագիտութեան բնագաւառում Նոպէլեան մրցանակի։ Նա այս մրցանակը կիսում է տնտեսագէտ Ջեյմս Ռոբինսոնի և հետազօտող Սայմոն Ջոնսոնի հետ։ Աճեմօղլուն ու Ռոբինսոնը «Ինչու են ձախողւում պետութիւնները» (Why nations fail) համաշխարհային ճանաչում ունեցող գրքի հեղինակներն են։
Ըստ Կոմիտէի՝ Աճեմօղլուն, Ռոբինսոնն ու Ջոնսոնը Նոպէլեան մրցանակին արժանացել են «ինստիտուտների ձևաւորման և բարեկեցութեան վրայ դրանց ազդեցութեան վերաբերեալ ուսումնասիրութիւնների համար»։ Աճեմօղլուն և Ռոբինսոնը ժամանակակից ինստիտուցիոնալ տնտեսագիտութեան հիմնական հետազօտողներն են: Այսօր էլ Տարօն Աճեմօղլուն ԱՄՆ Մասաչուսսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի պրոֆեսոր է։
Արդարութեան, հաւասարութեան և ներառական զարգացման հանդէպ նրա կիրքը բխում է նրա հայկական ժառանգութիւնից, որտեղ տոկունութեան և գոյատևման պատմութիւնները փոխանցուել են սերունդների միջով: Այս փորձառութիւնը նրա մէջ սերմանեց խորը յանձնառութիւն՝ հասկանալու կառուցուածքային ուժերը, որոնք կարող են բարձրացնել կամ հետ պահել համայնքները: Տարօն Աճեմօղլուի պատմութիւնը ինտելեկտուալ հետաքրքրասիրութեան, խիստ գիտելիքի և աշխարհը աւելի լաւը դարձնելու խորը նուիրումի պատմութիւն է:
Շնորհակալութիւն յօդուածը ընթերցելուն համար։ Եթէ կը փափաքիս թարմ լուրեր ստանալ կը հրաւիրենք բաժանորդագրուիլ մեր լրաթերթին` սեղմելով այստեղ
