BOTA

Atë Anton Xanoni, në përvjetorin e lindjes

Atë Anton Xanoni kujtohet si themelues i shkollës letrare të jezuitëve, si një veteran i arsimit dhe i kulturës shqiptare, është një ndër figurat e shquara të arsimit katolik gjatë periudhës së Rilindjes, dha kontributin e tij në fushën e gjuhës, letërsisë dhe botimeve të teksteve shkollore duke ushtruar një ndikim të dukshëm për të zhvilluar gegënishten në gjuhën shqipe

R.SH. - Vatikan

Duke shfletuar kalendarin historik, sot më 12 janar, kujtojmë jezuitin shqiptar, Atë Anton Xanoni, në përvjetorin e lindjes

Atë Anton Xanoni (1862-1915), i njohur edhe me emrin Ndoc Xanoni, lindi në Durrës më 12 janar 1862, por që fëmijë u shpërngul në Shkodër, ku u rrit në gjirin e etërve jezuitë. Si kreu shkollën e mesme, duke parë talentin e tij, jezuitët e dërguan të kryente studimet e larta në Kuvendin Kartuzian Porta Coeli në veri të Valencies, në Spanjë (1883), në Kraljevicë (1884), në Kremonë të Italisë (1886) dhe në Kolegjin Gregorian në Krakovi të Polonisë (1890-1892).

Më 1892 u shugurua meshtar në Krakovi dhe dy vjet më pas në u kthye Shkodër për të kryer misionin meshtarak e për të dhënë gjuhë shqipe në Kolegjin Saverian, ku kishte kryer studimet edhe vetë, trembëdhjetë vjet më parë. Më 1896, para se të kthehej në Shqipëri, dha mësim një vit në kolegjin Gregorian në Kieri, në juglindje të Torinos në Itali. Atë Xanoni, së bashku me poetin e gjuhëtarin e shquar, dom Ndre Mjedën (1866-1937) si dhe me të vëllain e tij, imzot Lazër Mjedën, ishte anëtar aktiv i shoqërisë letrare Agimi, themeluar më 1901, e cila punonte për nxitjen e krijimeve letrare në gjuhën shqipe, duke përdorur edhe alfabetin e ri.

Ishte Atë Anton Xanoni ai që vendosi normat e retorikës dhe të stilit të shkrimit në dialektin verior të shqipes, në një shkollë me ndikim si Kolegji Saverian, norma që i parashtroi në Prîsi në lâmë të letratyrës, Shkodër 1911-1912. Ai mbante qëndrim purist në shkrimin e shqipes, ishte ithtar i zëvendësimit të shumë huazimeve nga italishtja, turqishtja dhe sllavishtja me rrënjë fjalësh më të lashta shqipe.

Si autor vjershash, prozash letrare, dramash e punimesh studimore në gjuhën shqipe, që shërbyen si frymëzim i vazhdueshëm për studentët dhe kolegët e tij shkrimtarë, ai nuk qe vetëm novator në gjuhë, por edhe stilist i shkëlqyer për kohën kur jetoi. Nga viti 1908 bashkëpunoi rregullisht me periodikun jezuit Elçija e Zemers t'Jezu Krisctit me artikuj për historinë, letërsinë, kulturën dhe politikën, por edhe me tregime të shkurtra e me vjersha apo përkthime, që pëlqeheshin shumë.

Atë Xanoni vdiq në Shkodër më 16 shkurt 1915. Kujtohet si themelues i shkollës letrare të jezuitëve, si një veteran i arsimit e i kulturës shqiptare. Mbeti në histori edhe për veprat Gramatika shqyp, Shkodër 1909, Shkurtorja e historis së moçme, 1910, e në veçanti për vjershën me frymën e Rilindjes Rrnoftë Shqypnia, kushtuar shpalljes së pavarësisë, dy romanza: “Gjenovefa” e “Julia” e dy drama: “Llagoret e mullijve” dhe “Skënderbeu”. Një pjesë e mirë e veprës së tij ka mbetur e pabotuar edhe sot e kësaj dite.

Krijimtaria e Atë Anton Xanonit

1. Tremdhjet t’martet e Sh’na Ndout;

2. Dheshkroja e Shqypniis;

3. Shkurtoja e historiis( bleni i I);

4. “_”_”_”_”_”_”_”_”_ ( bleni iII);

5. Muzhiktari i verbtë;

6. Priisi n’ lamë t’letratyrës ;

7. Gramatika Shqyp;

8. Dotrina e madhe;

9. Gjenovefa (rromanz );

10. Julia (rromanz );

11. Llagoret e mullinjve (dramë);