Papa: çka ndodhi, ishte gjenocid kundër popullit indigjen

R. SH. - Vatikan

Ai kundër vendasve, ishte gjenocid i mirëfilltë. Duke iu përgjigjur pyetjes së një gazetari kanadez gjatë fluturimit të kthimit nga Ikaluit, në Romë, Papa Françesku foli për temat e udhëtimit të sapopërfunduar dhe për kolonializmin e vjetër e të ri. U ndalua edhe tek çështja e dorëheqjes nga papnia, i nxitur disa herë për këtë nga pyetjet e gazetarëve. Shpjegoi se hë për hë nuk mendon të japë dorëheqjen, edhe pse e shikon si mundësi.

Në fillim të konferencës për shtyp, Françesku i falënderoi gazetarët për shoqërimin në udhët ajrore vajtje-kthim: “Mirëmbrëma dhe faleminderit për shoqërimin, për punën tuaj këtu, e di që keni punuar shumë dhe faleminderit për shoqërinë, faleminderit”.

Një deklaratë e humbur?

Pyetja e parë ishte ajo e Dreri Jessica Ka'nhehsíio (RADIO CBC - INDIGJENË KANADA)

“Jam pasardhëse e një të mbijetuari nga shkolla rezidenciale. Të mbijetuarit donin të shihnin veprime konkrete në kërkimin e faljes, duke përfshirë edhe një deklaratë për fundin e Doktrinës së zbulimit. Në kushtetutat e SHBA dhe Kanada, populli indigjen vazhdon të shpronësohet nga toka e vet, është pa pushtet mbi tokën, për shkak të bulave papnore dhe Doctrin of discovery (doktrinë, që mbronte me ligj vendet e kolonizuara jashtë Evropës) A nuk mendoni se keni humbur mundësinë për të bërë një deklaratë lidhur me këtë gjatë udhëtimit tuaj në Kanada?

Nuk e kuptova pjesën e dytë të pyetjes. A mund të shpjegoni se çfarë kuptoni me Doktrinën e zbulimit?

Jessica Ka'Nhehsíio Dreri

Ndërsa flas me vendasit, ata më kujtojnë se kur kolonët erdhën për të marrë tokën e tyre, mbështeteshin mbi këtë doktrinë, e cila i konsideronte gjinde e ultë në krahasim me katolikët. E kështu Shtetet e Bashkuara dhe Kanadaja. u bënë vende…

Faleminderit që pyetët. Unë besoj se ky është problem i çdo kolonializmi. Dje, sot e gjithmonë! Të njëjtin model kanë edhe kolonizimet ideologjike të sotme: kush nuk hyn në rrugën e tyre, sipas rrugës së tyre, shikohet si inferior. Por unë dua të shkoj më tej. Vendasit nuk konsideroheshin vetëm inferiorë. Ndonjë teolog, paksa i çmendur, pyeste veten nëse kishin ndopak shpirt. Kur Gjon Pali II shkoi në Afrikë, tek porta ku imbarkoheshin skllevërit, dha një sinjal të qartë, që ne të kuptonim dramën, dramën kriminale. Ata njerëz u flakën ndër anije në kushte çnjerëzore. Për të arritur skllevër në Amerikë. Është e vërtetë se nuk munguan zëra, që flisnin qartë, si Bartolomeo de Las Casas dhe Pedro Claver, por ata ishin pakicë. Vetëdija për barazinë njerëzore erdhi tepër ngadalë. Them vetëdija, sepse ka mbetur ende diçka në nënvetëdije... Ne gjithmonë kemi synimin kolonial për ta reduktuar kulturën e tyre në tonën. Është pasojë e mënyrës sonë të zhvilluar të jetesës, mohimi i vlerave të tyre. Për shembull, popujt indigjenë kanë një vlerë të madhe, vlerën e harmonisë me krijimin. Të paktën disa që i njoh, përdorin shpesh shprehjen “jeto mirë!”, që nuk do të thotë, siç e kuptojmë ne perëndimorët, të kalosh mirë apo të kalosh një jetë të ëmbël. Jo. Të jetosh mirë është të ruash harmoninë. Dhe kjo për mua është vlera e madhe e popujve vendas: harmonia. Jemi mësuar ta reduktojmë gjithçka te koka. Në vend të kësaj - po flas në përgjithësi - personaliteti i popujve origjinalë qëndron në faktin se ata dinë të shprehen me tri gjuhë: me kokë, me zemër dhe me duar. Por të gjithë së bashku.  Dinë të flasin edhe me krijimin. Pastaj vjen ky progres i përshpejtuar, i tepruar, neurotik i zhvillimit që kemi... Nuk po flas kundër zhvillimit, që është i mirë. Nuk është i mirë ankthi që e shoqëron: zhvillimi, zhvillimi, zhvillimi... Shikoni: një nga gjërat që ka humbur shoqëria jonë është aftësia për poezi. Popujt autoktonë e kanë aftësinë poetike. Nuk po i idealizoj! Pastaj kjo doktrinë e kolonizimit, është vërtetë e keqe, e padrejtë, e përdorur edhe sot e kësaj dite! E njëjta. Ndoshta me doreza mëndafshi. Por njëlloj, edhe sot. Për shembull, disa ipeshkvij prej ndokah, më thanë: kur vendi ynë kërkon kredi nga ndonjë organizatë ndërkombëtare, i vënë edhe kushte legjislative kolonialiste, të cilat e bëjnë ta ndryshojë pak mënyrën e jetesës. Tani, duke iu rikthyer kolonizimit tonë, le të themi se ai i Amerikës, i britanikëve, francezëve, spanjollëve dhe portugezëve, ka pasur gjithmonë këtë rrezik, madje, këtë mendësi: jemi ne që bëjmë ligjin këtu, vendasit nuk llogariten. E kjo është serioze. Ndaj ne duhet të punojmë për atë, që thatë. Duhet të kthehemi pas e të shërojmë - si të thuash - atë që u bë gabim. Por me vetëdijen se vetë kolonializmi vijon të ekzistojë edhe sot e kësaj dite! Të mendojmë, për shembull, një rast - që është universal, guxoj të them - mendoni për rastin e Royngya-ve në Mianmar, ata konsiderohen njerëz të një niveli më të ulët e nuk kanë as të drejtën e shtetësisë. Edhe sot!

Brittany Hobson, (shtypi kanadez): Ju thoni shpesh se duhet folur qartë, sinqerisht, me parrezi, doemethënë, me të drejtën për ta shprehur haptazi të vërtetën. Ju e dini se Komisioni Kanadez i së Vërtetës dhe i Pajtimit e përshkroi sistemin e shkollave rezidenciale si “gjenocid kulturor, që më pas u modifikua thjesht si gjenocid. Ata që e kanë dëgjuar kërkesën e tuaj për falje ditët e fundit shprehën zhgënjimin pse nuk u përdor fjala gjenocid. A do ta përdornit këtë fjalë për të pohuar se anëtarët e Kishës morën pjesë në një gjenocid?

Është e vërtetë, nuk e përdora fjalën, sepse nuk më shkoi mendja, por ama e përshkrova gjenocidin dhe kërkova falje për këtë “punë” gjenocidale. Për shembull, dënova edhe këtë: heqjen e fëmijëve, ndryshimin e kulturës, ndryshimin i mendësisë, ndryshimin e traditave, ndryshimin e racës - si të thuash - të një kulture të tërë. Po, është edhe fjala teknike gjenocid, që unë nuk e përdora, se nuk më shkoi mendja, por e pershkrova... është e vërtetë, po, po, ështe gjenocid. Mos u shqetëso! Ti mund të shkruash se e thashë këtë fjalë, fjalën gjenocid.

Valentina Alazraki (TELEVISA): Papa Françesku, le të hamendësojmë se ky udhëtim në Kanada ishte gjithashtu një provë, një provë për shëndetin tuaj, për atë që ju sot në mëngjes e quajtët “kufizim fizik". Kështu që ne donim të dinim, pas kësaj jave, çfarë mund të na thoni për shtegtimet tuaja të ardhshme: a dëshironi të vazhdoni të udhëtoni kështu? Do të ketë ndonjë udhëtim, që nuk mund ta bëni për shkak të këtyre kufizimeve, apo mendoni se operacioni i gjurit mund ta hapë sërisht rrugët që të udhëtoni, si më parë?

Nuk e di, nuk mendoj se do të shkoj në shtegtime me të njëjtin ritëm, si më parë. Besoj se në moshën time dhe me këtë kufizim, duhet të kursej pak, që të mund t’i shërbej ende Kishës. Pastaj, përkundrazi, mund të mendoj edhe mundësinë për t’u hequr mënjanë. E kjo, e them me gjithë ndershmërinë, nuk është katastrofë, mund të ndryshosh. Papa mund të ndryshojë, nuk ka problem. Por mendoj se duhet t’i kufizoj pak këto sforcime! Operacioni në gju nuk shkon mirë, në rastin tim. Teknikët thonë po, por aty është i gjithë problemi i anestezisë! Dhjetë muaj më parë bëra më shumë se gjashtë orë anestezi, gjë që ka lënë ende gjurmë. E me anestezinë nuk luhet! Kjo është arsyeja pse mendohet që jo gjithçka është plotësisht e përshtatshme. Do të përpiqem të vazhdoj të udhëtoj dhe të jem pranë njerëzve, mbasi besoj se është një mënyrë shërbimi: afërsia. Por më shumë se kaq nuk kam ç’të them, le të shpresojmë... Në Meksikë nuk ka ende asnjë parashikim apo jo?

Valentina Alazraki: Jo jo, e di, por është Kazakistani, e nëse shkon në Kazakistan, a nuk duhet të shkoni edhe në Ukrainë?

Unë thashë se do të doja të shkoja në Ukrainë. Le të shohim tani se çfarë gjej, kur të shkel në shtëpi. Do të doja të shkoja në Kazakistan! Është  shtegtim i qetë, pa shumë lëvizje, për një një kongres besimesh. Sot për sot nuk mund të them ende asgjë për këtë! Më duhet të shkoj edhe në Sudanin e Jugut, para Kongos, sepse është udhëtim me kryeipeshkvin e Canterbury-t dhe me ipeshkvin e Kishës së Skocisë, mbasi të tre i bëmë së bashku ushtrimet shpirtërore dy vjet më parë ... Më pas, Kongo, por vitin e ardhshëm, sepse është stina e shirave. Të shohim ... Unë e kam vullnetin e mirë, por të shohim se çfarë do të më thotë këmba.

Carolina Pigozzi (Paris Match): Sot në mëngjes ju takuat në kryeipeshkvni, anëtarët vendas të Shoqërisë së Jezusit, familjen tuaj; siç bëni gjithnjë gjatë udhëtimeve. Nëntë vjet më parë, duke u kthyer nga Brazili, ju pata pyetur nëse ndiheni ende jezuit. Përgjigja ishte pozitive. Më 4 dhjetor, pasi u takuat me jezuitët në Greqi, thatë që kur njeriu fillon një proces, duhet ta lërë të zhvillohet, që puna të rritet dhe, si të jetë rritur, duhet të tërhiqet. Çdo jezuit - thatë - duhet ta bëjë këtë, asnjë punë nuk i përket, sepse gjithçka i përket vetëm Zotit. A mund të jetë e vlefshme kjo deklaratë një ditë edhe për një Papë jezuit?

Mendoj se po.. po….

Carolina Pigozzi

Do të thotë se mund të tërhiqet, si jezuitët?

“Po, është thirrje…”.

Carolina Pigozzi

Do të jesh Papë - apo jezuit?

“Jezuit. Si thotë Zoti! Jezuiti përpiqet të bëjë vullnetin e Zotit - nuk e bën gjithmonë, por përpiqet. Edhe Papa jezuit duhet të bëjë të njëjtën gjë. Kur Zoti flet ..., nëse Zoti të thotë shko përpara, ti vazhdo, nëse Zoti të thotë shko në skutë, atje shko! Është Zoti që...”.

Carolina Pigozzi

Kjo që po thoni ka kuptimin se në këtë çast nuk pritet tjetër, veç vdekjes…

“Por ne të gjithë e presim vdekjen ...”.

Carolina Pigozzi

Dua të them: a nuk mund të dalësh më shpejt në pension?

“Do të bëj atë që thotë Zoti. Zoti mund të më thotë hiq dorë! Është Ai, që komandon!”. Një gjë e Shën Injacit, e rëndësishme. Shën Injaci, kur dikush ishte i lodhur, i sëmurë, e përjashtonte nga lutja, por asnjëherë nuk  nga rrëmimi i ndërgjegjes. Dy herë në ditë: për të shikuar çfarë ndodh në zemrën time sot. Thirrja jonë është të kërkojmë atë që ndodhi sot. Nëse unë - kjo është një hamendje - shoh që Zoti më thotë diçka, se diçka më ka ndodhur, se kam një frymëzim, duhet ta pyes veten, për të parë se çfarë më kërkon Zoti. Mund të ndodhë gjithashtu që Zoti dëshiron të më dërgojë në ndonjë skutë: është Ai që urdhëron. Kjo është mënyra fetare e të jetuarit të një jezuiti. Jezuiti duhet të jetë shpirtërisht gjithnjë gati për të marrë vendime, për të zgjedhur rrugë pune, për përkushtim… Edhe ushtrimet shpirtërore janë shkollë ku fitohet aftësia për shqyrtim. Kështu, jezuiti duhet të shqyrtojë situatat,  ndërgjegjen e tij, vendimet që duhen marrë. Për këtë ai duhet të jetë i gati t’i përgjigjet çdo thirrjeje që i bën Zoti! Kjo është përshpirtëria e jezuitëve!

Carolina Pigozzi

Ndiheni më shumë Papë a më shumë jezuit?

Epo... S’e kam matur kurrë, (kurrë nuk kam) matur (nëse) jam më shumë Papë apo jezuit. Ndihem shërbëtor i Zotit me zakonet e një jezuiti. Nuk ka ndonjë përshpirtëri papnore. Nuk ka. Çdo Papë ecën me përshpirtërinë e tij. Mendoni për Shën Gjon Palin II me atë përshpirtëri të bukur mariane që kishte. E kishte si më përpara, ashtu edhe kur u bë Papë. Mendoni për Papët e shumtë, që kanë ecur përpara me përshpirtërinë e tyre.

Papnia nuk është përshpirtëri, është punë, funksion, shërbim. Secili e bën me përshpirtërinë e vet, me hiret, besnikërinë e vet e, madje, edhe me mëkatet e veta. Por nuk ka përshpirtëri papnore. Prandaj, as që mund të krahasohet përshpirtëria e jezuitëve me përshpirtërinë papnore, pasi kjo e fundit nuk ekziston. E kuptove?

Severina Elisabeth Bartonitschek (CIC)

Dje, ju folët për vëllazërimin në Kishë, bashkësi që di të dëgjojë dhe të hyjë në dialog, që promovon cilësinë e mirë të marrëdhënieve. Por pak ditë më parë, doli deklarata e Selisë së Shenjtë për Udhën Sinodale të Gjermanisë, (një tekst) pa firmë. Mendoni se kjo mënyrë komunikimi kontribuon apo është pengesë për dialogun?

Para së gjithash, ajo komunikatë u bë nga Sekretaria e Shtetit… ishte gabim që nuk u tha… mendoj se u tha se ishte deklaratë nga Sekretaria e Shtetit, por nuk jam i sigurt. Ishte gabim, që nuk u nënshkrua si Sekretari e Shtetit, por një gabim në detyrë, jo dashakeqës. Përsa i përket Udhës Sinodale, unë pata shkruar një letër, e bëra personalisht: një muaj me lutje, reflektim, konsultime. E thashë gjithçka doja të thoja për Udhën Sinodale, nuk do të them më tepër. Ai është Magjisteri papnor për Udhën Sinodale, ajo letër që e shkrova dy vjet më parë. E anashkalova Kurien, sepse nuk u konsultova (me Kurien) për asgjë. Përshkova një rrugë timen, edhe si bari i një Kishe, që po e kërkon një udhë, si vëlla, si atë dhe si besimtar. E ky është mesazhi im. E di që nuk është e lehtë, por gjithçka përmbahet në atë letër. Faleminderit.

Ignazio Ingrao (RAI - TG1)

Italia po kalon një moment të vështirë, që ngjall shqetësim edhe në nivel ndërkombëtar. Kriza ekonomike, pandemia, lufta e tani, jemi edhe pa qeveri. Ju jeni Primat i Italisë: në telegramin drejtuar presidentit Mattarella për ditëlindje, flisni për një vend me shumë vështirësi, i thirrur për të marrë vendime të rëndësishme. Si e përjetuat rënien e Draghi-t?

Së pari, nuk dua të përfshihem në politikën e brendshme italiane. Së dyti: Askush nuk mund të thotë se kryeministri Draghi nuk ishte njeri me cilësi të lartë ndërkombëtare. Ai ka qenë president i Bankës Qendrore Evropiane. Ka bërë karrierë. I bëra një pyetje njërit prej bashkëpunëtorëve të mi: më thuaj, sa qeveri ka pasur Italia në këtë shekull? Ai më tha 20. Kjo është përgjigja ime…

Ignazio Ingrao

Cila është thirrja juaj për forcat politike, para këtyre zgjedhjeve të vështira?

Përgjegjësi. Përgjegjësi qytetare…

Claire Giangrave (RELIGION NEWS SERVICE)

Shumë katolikë, por edhe shumë teologë, besojnë se ka nevojë për një zhvillim në doktrinën e Kishës, lidhur me kontraceptivët. Duket se edhe paraardhësi juaj, Gjon Pali I, mendonte se ndalimi i tyre i plotë mund të kishte nevojë për një rishqyrtim. Çfarë mendoni për këtë, pra, a jeni gati për një rivlerësim në këtë kuptim? A ka ndonjë mundësi që çifti të përdorë kontraceptivë?

         Kjo është diçka e mirëpërcaktuar. Ta dini se dogma, morali, është gjithmonë në rrugën e zhvillimit, por zhvillim në të njëjtin drejtim. Për të qenë të qartë, mendoj se e kam thënë edhe herë të tjera: për zhvillimin teologjik të një çështjeje morale apo dogmatike, ka një rregull tejet të saktë, që na sqaron. Ajo e Vinçencit të Lerins në shekullin X, pak a shumë. Thotë se doktrina e vërtetë, për të ecur përpara, për t’u zhvilluar, nuk duhet të jetë e qetë, ajo zhvillohet “ut annis consolidetur, dilatetur tempore, sublimetur aetate”. Pra, konsolidohet me kalimin e kohës, zgjerohet dhe konsolidohet, duke u bërë më e fortë, por gjithnjë duke përparuar. Ja pse detyra e teologëve është kërkimi, reflektimi teologjik, nuk mund të bësh teologji me një “jo” përpara. Pastaj, është Magjisteri që thotë jo: e ke kapërcyer kufirin, kthehu mbrapsht, por zhvillimi teologjik duhet të jetë i hapur, për këtë janë teologët. Magjisteri duhet të ndihmojë për të kuptuar kufijtë.

Përsa i përket çështjes së kontraceptivëve, di që ka dalë një botim për këtë temë dhe për probleme të tjera martesore. Janë punimet e një kongresi dhe në një kongres ka rryma, pastaj diskutojnë ndërmjet tyre dhe bëjnë propozime. Duhet të jemi të qartë: ata që e mbajtën kongresin, bënë detyrën, sepse u përpoqën të ecnin përpara në doktrinë, por në kuptimin kishtar, jo nga jashtë, sipas asaj rregullës së shën Vinçencit të Lerins, që e përmenda. Pastaj, Magjisteri do të thotë është mirë apo jo. Por, duhet të prononcohet për shumë gjëra. Mendoni për shembull armët atomike: sot deklarova zyrtarisht se përdorimi dhe mbajtja e armëve atomike është imorale. Mendoni për dënimin me vdekje: sot mund të them se jemi afër imoralitetit, sepse ndërgjegjja morale është zhvilluar në këtë drejtim. Për të qenë të qartë: është mirë kur zhvillohet dogma apo morali, por në atë drejtim, që përcaktojnë tri rregullat e Vinçencit të Lerins.

Besoj se kjo është shumë e qartë: një Kishë që nuk e zhvillon mendimin e saj në sensin kishtar, shkon mbrapa e ky është problemi i sotëm i shumë njerëzve, që thonë se janë tradicionalë. Jo, jo, nuk janë tradicionalë, janë “të kthimit mbrapsht”, pa rrënjë: kështu është bërë gjithmonë, kështu ndodhi në shekullin e kaluar. Ky lloj “kthimi mbrapsht” – indietrizmi - është mëkat, sepse nuk shkon përpara me Kishën. Përkundrazi, tradita ka thënë dikush - mendoj se e kam përmendur në njërin nga fjalimet - tradita është feja e gjallë e të vdekurve, ndërsa këta “indietristët”, që thonë se janë tradicionalistë, janë feja e vdekur e të gjallëve. Tradita është rrënja, frymëzimi për të ecur përpara në Kishë, gjithnjë vertikalisht. Ndërsa “indietrizmi” është kthim mbrapa, është gjithnjë i mbyllur. Ka rëndësi të kuptohet mirë roli i traditës, e cila është gjithmonë e hapur, si rrënjët e pemës, e pema rritet... Një muzikant kishte një frazë shumë të bukur: Gustav Mahler thoshte se tradita e këtij lloji është garanci për të ardhmen, nuk është objekt muzeal. Nëse traditën e koncepton si të mbyllur, kjo nuk është tradita e krishterë… është gjithmonë limfa e rrënjëve që të çon përpara, përpara, përpara. Prandaj, për t’iu përgjigjur pyetjes tënde, mendohet dhe bëhen përparime në fe e në moral, por ndërsa shkohet në drejtimin e rrënjëve, të limfës. Me këto tri rregullat e Vinçencit të Lerins, që përmenda.

Eva Fernandez (Cadena Cope)

Në fund të gushtit kemi një koncistor. Kohët e fundit, shumë ju kanë pyetur nëse keni menduar të jepni dorëheqjen, mos u shqetësoni, këtë herë nuk do t'ju pyesim për këtë, por jemi kuriozë: a keni menduar ndonjëherë se çfarë karakteristikash do të dëshironit të kishte pasardhësi juaj?

         Kjo është vepër e Shpirtit Shenjt, a e dini ju? Unë nuk do të guxoja kurrë ta mendoja... Shpirti Shenjt di ta bëjë këtë më mirë se unë, më mirë se të gjithë ne. Sepse i frymëzon vendimet e Papës, i frymëzon gjithmonë. Sepse Ai është i gjallë në Kishë; Kisha nuk mund të mendohet pa Shpirtin Shenjt, është Ai që shoshit, Ai bën edhe zhurmë – mjafton të mendoni për mëngjesin e Rrëshajëve - e pastaj sjell harmoni. Është e rëndësishme të flasim për “harmoni” më tepër se sa për “unitet”. Unitet po, por harmoni, jo si diçka fikse. Shpirti Shenjt të dhuron një harmoni progresive, që vijon. Më pëlqen çka thotë Shën Bazili (Vasili) për Shpirtin e Shenjtë: “Ipse armonia est”, Ai është harmoni. Është harmoni, sepse së pari bën zhurmë, duke dalluar karizmat e ndryshme. Pra, le t’ia lëmë këtë punë Shpirtit Shenjt. Përsa i përket dorëheqjes sime, do të doja të falënderoja për një artikull të bukur që ka shkuar njëra prej jush, me të gjitha sinjalet që mund të çojnë drejt dorëheqjes e me të gjitha ato, që po duken. Kjo është punë e mirë prej gazetari, që në fund, jep mendimin e vet, por (ndërkohë) sheh të gjitha shenjat, jo vetëm deklaratat, me atë gjuhën e nëndheshme, që (megjithatë) jep edhe sinjale. Të dish t’i shohësh shenjat, ose të paktën të bësh një përpjekje interpretimi, që mund të jetë një gjë ose një tjetër: kjo është punë e bukur, për të cilën ju falënderoj shumë.

Phoebe Natanson (ABC NEWS)

Më falni Atë i Shenjtë, e di që keni pasur shumë pyetje të këtij lloji, por doja t’ju thoja, në këtë periudhë, me vështirësitë e shëndetit dhe gjithçka tjetër, a keni menduar se mund të jetë koha për t’u tërhequr? Keni pasur ndonjë problem që ju ka bërë ta mendoni këtë? A ka pasur çaste të vështira, që ju kanë shtyrë të mendoni për këtë?

         Dera është e hapur, është një mundësi e natyrshme, por deri më sot nuk kam trokitur në këtë derë, nuk e kam ndierë se duhet të mendoj për këtë mundësi. Por kjo nuk do të thotë se s’do të fillojë të mendoj pasnesër për këtë, apo jo? Por në këtë çast, sinqerisht, jo. Edhe ky udhëtim ishte pak si provë... me të vërtetë, nuk mund të udhëtohet në këtë gjendje, ndoshta duhet ta ndryshojmë pak stilin, t’i pakësojmë udhëtimet, të paguajmë borxhet e shtegtimeve që duhen bërë ende, të riorganizohemi... Zoti do të na e thotë. Dera është e hapur, kjo është e vërteta. Para se të përfundoj, dua të flas për diçka tejet të rëndësishme për mua: udhëtimi në Kanada ishte shumë i lidhur me figurën e Shën Anës. Thashë diçka për gratë, por sidomos për të moshuarat, nënat dhe gjyshet. E nënvizova diçka të qartë: feja duhet të transmetohet në dialekt, në dialektin amnor - e thashë qartë - në dialektin e gjysheve. Ne kemi marrë fenë në formën dialektore femërore dhe kjo është shumë e rëndësishme: roli i gruas në transmetimin e fesë dhe në zhvillimin e saj. Është nëna, ose gjyshja që na mëson të lutemi; është nëna, ose gjyshja, që i shpjegon fëmijës gjërat e para të fesë, të cilat nuk i kupton. E mund të pohoj se ky transmetim dialektor i fesë është femëror. Dikush mund të më thotë: po teologjikisht si e shpjegoni? E unë them (se) ajo që transmeton fenë është Kisha dhe Kisha është grua, Kisha është nuse, Kisha nuk është mashkull, Kisha është femër. E ne duhet të hyjmë në këtë mendim për Kishën femërore, për Kishën Nënë, që është më e rëndësishme se çdo fantazi kishtare maskiliste apo çdo lloj pushteti maskilist. Kisha Nënë, amësia e Kishës. Ajo, që është figurë e Nënës së Zotit. Në këtë kuptim, është e rëndësishme të theksohet rëndësia e këtij dialekti amnor në transmetimin e fesë. Unë vetë e zbulova këtë duke lexuar, për shembull, martirizimin e makabenjve: dy-tri herë thuhet se nëna u jepte guxim në dialektin amnor. Feja duhet të transmetohet në dialekt. E atë dialekt e flasin gratë. Ky është gëzimi i madh i Kishës, sepse Kisha është grua, Kisha është nuse. Këtë doja ta thoja qartë, duke menduar për Shën Anën. Faleminderit, faleminderit për durimin tuaj. Faleminderit për dëgjimin, pushoni e bëni udhëtim të mbarë.

Së fundi, Papa mori sërish mikrofonin për të përshëndetur Paolo Rodarin, vatikanist i gazetës italiane “La Repubblica”, në udhëtimin e tij të fundit papnor.